آشنایی با سیر حکمت در اروپا محمد علی فروغی

برترین ها: آشنایی ایرانیان با غرب پس از شکست در جنگ با روس و از دست رفتن قفقاز، از سوراخ لوله توپ بود. پیش از آن جسته و گریخته و از سر تفنن چیز‌هایی از غرب به گوش درباریان خورده بود، اما آن هیبتِ نظامی که قشون ایلاتی ایران از سپاه روس دیدند، عباس میرزایِ ولیعهد را از دنیای مانوس ایرانی - شرقی به یکباره در ورطه‌ای انداخت که نمی‌دانست زور و بُنیه حریف از کجا می‌آید و همین بود که از موسیو "ژوبز" فرانسوی، فرستاده ناپلئون پرسید: "نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چیست؟ "

چیزی نگذشت که این ضعف ساختاری به فقدان دانش و فن، تعبیر شد و به دوران امیرکبیر، دارالفنون، به عنوان اولین دانشگاه به سبک غربی در ایران برپا گشت و مُحصلین ایرانی هم به فرانسه و بریتانیا اعزام شدند.

با این حال آنچه دربار و شاه چه در دوره قاجار و چه پهلوی از غرب می‌پسندیدند، اقتباسِ فن جنگ و سپاهی‌گری و مهندسی و پزشکی بود و فلسفه به عنوان دانشی که نمی‌توان دستاورد عینی‌اش را لمس کرد، اصلا به چشم نمی‌آمد.

در میان علما و میراث داران علوم قدیمه هم بضاعت فلسفیِ باقی مانده از مشاییونِ ابن‌سینایی و حکیمانِ ملاصدرایی که بیشتر حاشیه‌نشینانِ حوزه‌های علمیه بودند- فلسفه‌دانی و خوانی هیچ گاه مقبول فقیهان نبود- به نوعی خودبسندگی ختم می‌شد که نه اشتیاقی برای دانستن فلسفه نوین داشت و نه حتی در مواجهه با مسائل فلسفی تازه تاملی می‌کرد و بنابر روحیه همه چیزدانی که داشت، مطلب جدیدی در اندیشه غربی نمی‌دید.

در چنین حال و روزی محمدعلی فروغی همت کرد و تاریخ فلسفه غرب را به مزاج و ذائقه دستگاه فکری ایرانی نوشت. کاری که پیش از او کسی انجام نداده بود و اگر نام یکی دو فیلسوف غربی در آثار ملکم خان و آخوندزاده دو روشنفکر دوران ناصرالدین شاه آمده بود، نه در پی شرح احوال تفکر، که بیشتر به سیاست می‌آمیخت.

اما تاریخ فلسفه‌ای که فروغی نوشت، یکسره بررسی افکار و احوال فیلسوفان مغرب زمین بود و خواننده پس از اینکه سه جلد کتاب را می‌خواند به درک و شعوری تازه دست می‌یافت و حداقل اینکه می‌دانست قوت ِفرنگ نه از توپ و طیاره که از روش بدیع اندیشیدن است که به اختراع و تکنولوژی و زیستنی متفاوت می‌انجامد..

در شناساندن علم نوین و فلسفه غرب، محمد علی فروغی تا سال‌ها تنها و پیشتاز ماند. اولین ترجمه‌ها در فیزیک و طب و نجوم که در واقع اولین کتب دانشگاهی ایران است هم از اوست.